Niemowlak u neurologopedy
Małgorzata Stando Pawlik
Istnieje powszechne przekonanie, że do logopedy kieruje się dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym w celu eliminowania istniejących wad wymowy. Logopeda jest przecież specjalistą, zajmującym się oceną, terapią zaburzeń mowy i języka. Neurologopeda natomiast to specjalista, ukierunkowujący swoje działania głównie na pacjentów z zaburzeniami mowy o podłożu neurologicznym, czyli takim gdzie w okresie prenatalnym lub postnatalnym doszło do uszkodzenia
lub zaburzenia funkcji czy struktury ośrodkowego układu nerwowego, prowadząc do atypowego rozwoju mózgu.
O ile w przypadku oczywistych uszkodzeń CUN udział neurologopedy w procesie rozwoju mowy u dziecka wydaje się oczywisty, to w przypadku dzieci przeciętnie rozwijających się już nie tak ewidentny. Gdzie tu miejsce dla niemowlaka, u którego, wydawałoby się, mowa jeszcze nie występuje? Na co warto zwrócić uwagę u noworodków i niemowlaków, aby zoptymalizować ich rozwój już od pierwszych dni życia i zapobiec zaburzeniom mowy i wadom wymowy w przyszłości?
Tylko znajomość mechanizmów rozwoju mowy i języka pozwoli nam na dokładną odpowiedź na to pytanie.
Rozwój mowy dziecka 
Rozwój mowy jest procesem uwarunkowanym genetycznie. Dla właściwego jej rozwoju wymagane są jednak nie tylko wrodzone właściwości organizmu, ale przede wszystkim odpowiednie środowisko, w którym przebiega rozwój dziecka. To właśnie kontakty społeczne powodują konieczność posługiwania się słowem. Dzięki temu następuje proces przygotowywania narządów (krtani, języka, warg, podniebienia) do funkcji mowy.
Mowa rozwija się etapami w ciągu pierwszych 5 - 6 lat. U przeciętnie rozwijających się dzieci w normie intelektualnej, przy właściwie funkcjonującym centralnym układzie nerwowym i prawidłowo rozwijającym się słuchem etapy te przebiegają niemal tak samo. Dokonując wiec diagnozy prawidłowości rozwoju mowy dziecka, opieramy się na przyjętych w logopedii prawidłowościach.
Według L. Kaczmarka1 rozwój mowy w okresie postnatalnym można podzielić na cztery etapy:
1. Okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),
· krzyk i płacz (0 - 3m.ż.)
· głużenie (3 - 6 m. ż.)
· gaworzenie (6 - 9/12 m.ż.)
2. Okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
3. Okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
4. Okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).
Mowa jest ściśle powiązana z odruchami oralnymi: ssania, połykania, wydzielania śliny, a następnie z gryzieniem i żuciem. Wszelkie anomalie zarówno w obszarze pobierania pokarmu, jak i odstępstwa od przyjętych schematów rozwoju mowy są możliwe do zaobserwowania szczególne przez specjalistów, wspierających rodziców w tych pierwszych miesiącach życia dziecka i czynnikiem, skłaniającym do włączenia u noworodka lub niemowlaka terapii neurologopedycznej.
Aby właściwie to ocenić należy zapoznać się ze specyfiką opisywanego okresu rozwoju. Warto wiedzieć, że do 3. miesiąca życia krzyk i płacz mają charakter symptomu. Dziecko robi to w sposób nieświadomy - jeśli coś mu dolega wówczas płacze bądź krzyczy. Ok. 3. miesiąca życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie, które jest jednakowe na wszystkich dzieci również głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków realizowanych przypadkowo. Około 6. miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Ponieważ zależy od prawidłowego funkcjonowania narządu słuchu, dzieci z uszkodzonym słuchem milkną w tym czasie. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata). Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia. Płacz i krzyk z symptomu przekształca się w sygnał. Jest już wolicjonalny.
Ważna diagnoza i obserwacja
Odnosząc się do poboru pokarmu w okresie noworodkowym i niemowlęcym kluczowe są:
· prawidłowa budowa i zachowana funkcja narządów w obrębie jamy ustnej, gardłowej i nosowej tj.: warg, języka, podniebienia twardego i miękkiego, łuków podniebiennych, gardła, krtani, nosa;
· prawidłowe pod względem występowania oraz siły reakcji na bodziec odruchy ustno – twarzowe: szukania, ssania, połykania, kąsania, gryzienia, zaciskania zębów, wydzielania śliny.
Do najczęściej występujących nieprawidłowości w obrębie budowy narządów możliwych do zaobserwowania od pierwszych dni życie zalicza się:
· ankyloglosja – krótkie wędzidełko podjęzykowe
· makroglosja – przerost masy języka
· rozszczepy podniebienia i warg, w tym trudne do wykrycia rozszczepy podśluzówkowe.
Bez wątpienia są to zaburzenia, wymagające specjalnego podejścia do problemu pobierania pokarmu, jak również natychmiastowej terapii neurologopedycznej i medycznej.
Warto ponadto skonsultować się z neurologopedą, jeśli obserwujemy u dziecka następujące objawy:
- brak odruchu ssania/innego odruchu facjalno – oralnego bądź słabą lub zbyt intensywną reakcję na bodziec go aktywizujący,
- odmawianie przyjmowania pokarmów,
- trudności ze ssaniem, gryzieniem, żuciem i przełykaniem (krztuszenie się),
- niechęć do twardych pokarmów (lub przy zmiennej konsystencji),
- nadmierne ślinienie,
- stale rozchylone usta, co może mieć związek z wiotkością żuchwy, z dysfunkcją oddychania lub nieprawidłowym napięciem mięśniowym.
Większość dzieci, u których obserwujemy powyższe objawy to te urodzone przed terminem, z ciąży o nieprawidłowym przebiegu oraz powikłaniami okołoporodowymi lub obciążeniami genetycznymi. Ponieważ u tych dzieci istnieje największe ryzyko uszkodzeń centralnego układu nerwowego lub zmiany struktur i funkcji w jego obrębie, zasługują na szczególną uwagę. Trudności z pobieraniem pokarmu, anomalie odruchów oraz odstępstwa od normy rozwoju psychoruchowego w tym mowy są pierwszymi możliwymi do zaobserwowania. Szybka diagnoza, a następnie wczesne wspomaganie rozwoju daje możliwość zoptymalizowania rozwoju dzieci.